kranten uit de oorlog

WAT LEZEN WE IN DE KRANTEN UIT DE OORLOG?

Tekening voorstellende de illegale pers.
Licht in de duisternis!

Mijn vader kocht in 1945 een boek
met oorlogstekeningen van L.J. Jordaan (1885-1980).
Ik heb daar als kind eindeloos in gebladerd.
Zoveel indrukwekkends in één boek!
Hoewel ik als kind, geboren in januari 1938,
me nog veel van de bezetting voor de geest kan halen,
is mijn herinnering aan de oorlog is mee door dit boek bepaald.
De tekeningen zijn zo indringend en overweldigend!

Het geeft een beeld hoe erg het allemaal is geweest.
Je kunt het proberen te vertellen,
je kunt er gedichten over schrijven,
je kunt het ook uiten in tekeningen.

De oorlogstekeningen van L.J. Jordaan heb ik op Youtube gezet
met daaronder een verhaal van dr.L. de Jong over onderduikers.
Ook de stem van Frits de Zwerver is te horen.
Een bijzonder document, zowel wat plaatjes als tekst betreft.
Ik kan het bij u aanbevelen.

INLEIDING

Dit is een belangrijk hoofdstuk. Ik hecht eraan de illegale pers uit die donkere jaren van de oorlog niet te vergeten. Het was levensgevaarlijk werk. De Duitsers en verraders zaten er boven op. Het was daarnaast ook nog eens ingewikkeld: hoe kwam je aan betrouwbaar nieuws, hoe kwam je aan papier en een drukpers, hoe kwam je aan mensen die de krantjes wilden en durfden bezorgen? Op al deze schakels stond de doodstraf. Alleen al van het illegale Trouw zijn 200 medewerkers en verspreiders gedood!

Vandaag worden we overspoeld met nieuws van allerlei vorm uit alle delen van de wereld. Krant, radio, tv, internet, telefoon. In alle soorten en maten. Een ongekende weelde, die we niet genoeg kunnen koesteren.

In de oorlog zag dat er heel anders uit. De Nederlandse kranten waren allemaal verboden, behalve als ze Duitsvriendelijk nieuws brachten. De mensen moesten hun radiotoestellen inleveren. De officiële radiozender gaf door de Duitsers gecensureerd nieuws.

Gelukkig was er Radio-Oranje die vanuit London nieuws bracht over de voortgang van de strijd tussen de geallieerden en de Duitse troepen. Koningin Wilhelmina richtte zich geregeld tot haar onderdrukte landgenoten om hen een hart onder de riem te steken.

Koningin Wilhelmina
sprekend voor Radio Oranje

Je moest daarvoor in Nederland wel over een radio beschikken om haar te kunnen beluisteren. Veel landgenoten hadden gevolg gegeven aan de dwang van de Duitsers om hun toestel in te leveren.

Over het inleveren van radio's
Hier 13 oktober 1943

De zware dreigementen hadden hun uitwerking niet gemist.

Veel radio's werden ingeleverd

Vanaf 13 mei 1943 moesten alle radiotoestellen worden ingeleverd zodat niet meer kon worden geluisterd naar verboden radiostations zoals de BBC en Radio Oranje.

Er bestond een netwerk van verbindingen door het hele land

In het diepste geheim bestond er een heel netwerk van verbindingen, veel meer dan ik voor mogelijk had gehouden. Hier volgt een luisterfragment waarop Henk Das (schuilnaam Ruurd) vertelt over de verbindingen binnen het verzet.

Verhaal over talrijke verbindingen binnen het verzet

Een van de doelstellingen was het bestrijden van verraad. Dat vormde een grote bedreiging voor het verzet.

Een ander doel was elkaar op de hoogte houden van geplande acties en het regelen van wapens en distributiebonnen. Je kunt je voorstellen hoe belangrijk goede, geheime verbinden waren.

Bron: S.E (Joke) Scheepstra www.LO-LKP-docu.nl

Voor de burger was het probleem: waar haal ik betrouwbaar nieuws vandaan?

Waar moest men zijn nieuws vandaan halen? Via mond op mond en via de geruchtenmachine. Maar wat was er nu werkelijk van waar?

Hier komt de illegale pers in beeld. In het diepste geheim werden berichten van Radio-Oranje gedrukt en verspreid. Dit was echt levensgevaarlijk. Als je gesnapt werd met een illegaal krantje kon je er zeker van zijn dat je werd gemarteld om namen prijs te geven. Daarna werd je afgevoerd naar een concentratiekamp of direct doodgeschoten.

De Duitsers waren zeer gericht op het opsporen van illegale drukkerijen en van verspreiders van de krantjes. Ze waren gespitst op illegale boeken en kranten. Ze wisten heel goed hoe belangrijk die waren voor het moreel van de Nederlanders. Vandaar hun meedogenloze maatregelen bij ontdekking.

In december 1944 was ons land in tweeën gespleten: een bevrijd en een bezet gebied. Ten zuiden van de grote rivieren en ten zuiden van de Oosterschelde was men vrij van de Duitse tirannie. In bezet gebied verschenen illegale krantjes: Vrij Nederland, Trouw en Het Parool waren de belangrijkste.

Maar ook plaatselijk werden illegale blaadjes gedrukt en verspreid. Vrije Stemmen op Schouwen-Duiveland is daarvan een voorbeeld. Menke van der Beek was daarvan de initiatiefnemer in Zierikzee. Iman van de Bijl uit Zonnemaire was betrokken bij het drukken. Jan en zijn zus Pie Verhoeff, hielpen bij het verspreiden op Schouwen in Brouwershaven en omgeving.

Hier hebt u een voorbeeld van Vrije Stemmen

U kunt daarin lezen:

DRINGENDE WAARSCHUWING UIT BEZET GEBIED:
zwijgen over ALLES wat u toevalligerwijze hoort
of ziet van ondergrondsche organisaties.
Zwijgt zelfs tegenover uw familieleden.
Kunt u namen van verraders,
geeft die dan door aan de verzetsbewegingen.
Boven alles ZWIJGT.

Zoals u ziet, is dit niet een gedrukte versie
maar gestencild.

Het ontstaan van 'Trouw"

Het illegale 'Trouw' is ontstaan uit een conflict van principiële en verzetstechnische aard rondom het illegale blad 'Vrij Nederland'. Verschillen van mening over de inhoud en de wijze van verspreiding waren aanleiding tot het verschijnen van een nieuw illegaal blad met een christelijk politieke signatuur.

De centrale figuur, tevens de belangrijkste verspreider van het blad, was de verzetsman Willem Pieter Speelman.

De dappere Wim Speelman

Hij moest beslissen over het voorstel van de SD:
Trouw niet langer laten verschijnen
dan spaart de SD het leven van
23 ter dood veroordeelde Trouw-medewerkers, tenminste dat zegt de SD.
Speelman houdt voet bij stuk
Hij besluit tot doorgaan.
De 23 doodvonnissen worden voltrokken.

Een half jaar later wordt ook Speelman gearresteerd en doodgeschoten.
Ondanks zware martelingen heeft hij geen naam prijsgegeven

Trouw verscheen voor het eerst op 18 februari 1943, het eerste nummer heette Oranje-Bode ter gelegenheid van de geboorte van prinses Margriet (19 januari 1943).

Een van de eerste nummers van Trouw
18 februari 1943

De drukkers en verspreiders van het illegale Trouw hebben grote offers moeten brengen. Meer dan 200 van de betrokkenen werden vermoord. Zo gevaarlijk was het drukken en verspreiden van illegale kranten.

Trouw werd plaatselijk gedrukt. Natuurlijk in het diepste geheim.

Trouw van 2 januari 1945

In de Dordtse editie van het illegale Trouw van 2 januari 1945
verscheen het volgende korte bericht,
ruim drie weken na de executie,
vol afschuw over het gebeurde.

TROUW: SPECIALE UITGAVE VOOR DORDRECHT EN OMSTREKEN 02-01-1945

"BINNENLAND

Te Renesse (eiland Schouwen - Zld) zijn op 10 Dec. j.l. 's morgens 11 uur
9 burgers terecht gesteld door middel van de strop.
Deze mannen hadden gepoogd om aan een razzia te ontkomen
door ontvluchting naar bevrijd gebied in Noord-Beveland.
De Duitsche Weermacht betrapte hen op deze poging
en liet hen in een laan te Renesse naast elkaar ophangen.
Enkele burgers uit dit dorp, van wie bekend was dat zij Oranjegezind waren,
moesten van deze gruweldaad getuigen zijn.
Zoo kon het gebeuren dat één van hen moest zien,
hoe zijn eigen zoon opgehangen werd."

Kleine krant van ons volk:- den vaderlant ghetrouwe van 31-01-1945

Dit artikel komt uit een illegale krant uit Den Haag.
Het draagt de fraaie naam: Kleine krant van ons volk:- den vaderlant ghetrouwe
Het is van 31-01-1945.
Bron: NIOD Coll.556,doos no: 26.

Het Parool van 01-02-1945

Het Parool is een van de bekende illegale kranten.
Dit is een artikel uit een speciaal bulletin voor Leiden's omgeving.
Hieruit kun je zien hoe eenvoudig zo'n uitgave is: amper te lezen.
Het is van 01-02-1945.
Bron: NIOD Coll.556,doos no: 61.

Eindhovensch Dagblad van 06-02-1945

Dit is een artikel uit bevrijd gebied,
Het stond in het Eindhovensch Dagblad van 06-02-1945
De kop luidde:

DE MISDAAD GAAT VERDER
Tien Nederlanders opgehangen.

Hetzelfde artikel stond in het Nijmeegsch Dagblad van 08-02-1945.
Met dezelfde foute spelling van sommige namen.

Bron: NIOD per.0498.

HET VRIJHEIDSNUMMER VAN DE VRIJE STEMMEN VAN 7 NOVEMBER 1944

Opzienbarend was het drukken van 1000 exemplaren van de VRIJE STEMMEN op rood, wit en blauw en oranje papier. Het blad was klaar op 7 november 1944. Het was een initiatief van Menke van der Beek, samen met Iman van der Beek. In het nummer wordt helemaal uitgegaan van de aanstaande bevrijding van Schouwen en Duiveland. Het bevat oa een Engels welkomstwoord tot de geallieerde bevrijders.

Helaas is die aanstaande bevrijding uitgebleven. Het is zelfs zo dat Menke van der Beek en Iman van der Bijl niet de vrijheid mochten beleven, maar dat zij op 10 december 1944, een maand later, werden opgehangen met andere strijdmakkers te Renesse.

Ik heb de hele geschiedenis van het Vrijheidsnummer beschreven in bevrnr 'vrije stemmen' (zie rechtermarge hoofdstuk A.)

UITLEIDING-01

In hoofdstuk 10 staat de toespraak van ds. J.Meester te Brouwershaven: Een In memoriam.

Na de toespraak over twee pagina's is een witte, gedrukte bladzijde toegevoegd die voor dit hoofdstuk veel informatie bevat. Daarom neem ik het hier op. Het is in de vorm van WIST U, gevolgd door allerlei informatie. Hier volgt de letterlijke tekst:

"WIST U?

dat het blaadje VRIJE STEMMEN uit SCHOUWEN en DUIVELAND hoofdzakelijk zijn bestaan heeft te danken aan wijlen M.K. van der BEEK?

dat het eerste nummer van de "VRIJE STEMMEN" verscheen op 15 augustus 1944?

dat het toen een "oplage" had van 5 exemplaren?

dat de eerste 3 nummers uit GOES kwamen en werden verzorgd door het zusterblad "VRIJE STEMMEN uit de Ganzestad"?

dat op 25 augustus 1944 het vierde nummer te Zierikzee werd verzorgd?

dat dhr. S.L. BOERMA uit Goes hieraan zijn medewerking verleende?

dat de oplage eind aug. '44 60 stuks bedroeg, eind sept. 125, eind oct. 185 en begin nov '44 tot 325 gestegen was?

dat er door de burgers van ons eiland zo roekeloos met de V.S. werd rondgesprongen, dat er zelfs blaadjes op straat en bij de Duitsers op de bureaux werden gevonden?

dat er naar aanleiding hiervan het drukken van de V.S. slechts in zeer beperkte mate werd voortgezet?

dat reeds op 7 nov. '44 een uitgebreid bevrijdingsnummer klaar was en zelfs een oplage werd gedrukt voor de geallieerde troepen; die we hier toen elke dag konden verwachten? dat al dit werk voor niets was en we nu een nieuw nummer in elkaar moesten zetten? dat Renesse op 10 october '44 voor het eerst de VRIJE STEMMEN kreeg en Haamstede op 1 nov '44 ieder met een oplage van 50 stuks?

dat BROUWERSHAVEN de eerste nummers ontving op 4 sept. '44?

dat voor het blad meer dan 20.000 vellen papier werden verbruikt?

dat de volgende plaatsen de VRIJE STEMMEN lazen: Zierikzee, Brouwershaven, Renesse, Haamstede, Oosterland, Ouwerkerk en Dreischor?

dat dhr Ir. SWATERS van het begin af zijn stencilmachine voor dit doel ter beschikking stelde?

dat dhr BARENDSE zijn schrijfmachine ter beschikking stelde?

dat dhr Kloet trouw zorgde voor papier, inkt en verschillende andere voorwerpen die nodig waren?

dat dhr Timmerman ook papier leverde in verschillende kleuren en dat hij de eerste "Kop" van het blad verzorgde?

dat het tweede hoofd werd verzorgd door uw berichtengever wijlen dhr. M. v.d. BEEK?

dat dhr BREETVELT schuldig is aan de kop van het bevrijdingsblad?

dat de Vrije Stemmen ontelbare medewerkers heeft die op verschillende wijze de belangen van dit blad hebben gediend?

dat de Vrije Stemmen werden gedrukt in de achterkamer van JOPPE gelegen aan de Poststraat te Z-zee?

dat, de mof daar kwam roven in de winkel van JOPPE dit blad ijlings werd overgebracht naar het huis van wijlen dhr. VAN DER BEEK en daar tijdelijk bleef, dat het blad toen werd overgebracht naar het huis van dhr. DE GRAAF, waar het blad op een donker tochtig zolderkamertje werd verzorgd?

dat er in Oct. '44 nog mensen waren die dit blad niet in huis durfden hebben en het ook niet durfden te lezen?

dat uw berichtgever beschikte over de autoradio van dhr DOELEMAN, zodat hij van de electriciteitsstoring geen hinder had?

dat de verspreider van de Vrije Stemmen te Renesse op 31 Oct moest onderduiken?

dat op 31 Oct. '44 tijdens een bespreking over de verspreiding van de Vrije Stemmen te RENESSE de Ortscommandant binnenstapte en een radio in beslag nam?

dat de 3 aanwezigen moesten onderduiken?

dat bij het installeren van de autoradio vele personen te Zierikzee behulpzaam waren en hiervoor gratis accu's hebben afgestaan?

dat op 22 Sept. '44 het kringhuis der N.S.B. te Zierikzee werd leeggehaald door 2 leden van de ondergrondse?

dat hier veel bezwarend materiaal werd gevonden voor verschillende leden van die "beweging" te Zierikzee en verder voor geheel Schouwen en Duiveland, Tholen, St.Philipsland, Goes en omstreken?

dat al dit bezwarend materiaal is verzonden naar de desbetreffende plaatsen, zodat deze 'heren' hun gerechte straf niet zullen ontlopen?

dat van BEVEREN, een achtendswaardig lid der N.S.B. personen in de stad geld aanbood om het politiecorps te schaduwen om op deze manier de oorsprong van de Vrije Stemmen te weten te komen, maar dat dit op een fiasco uitliep, omdat de diverse personen bijtijds gewaarschuwd werden?

dat de opbrengst van dit blad ten goede komt aan het Strijdersfonds voor de nabestaanden van hen, die vielen voor het Vaderland?"

Tot zover de bijlage bij het In Memoriam van ds. J. Meester in hoofdstuk 10.

UITLEIDING-02

Op Schouwen en Duiveland komen we een flink aantal vormen van verzet tegen.

Allereerst de O.D.. Hiervan was ir. Swaters de commandant en Jaap Vriesendorp van het slot Moermond zijn plaatsvervanger. De O.D. was vooral gericht op de periode na de bevrijding om dan de samenleving in goede banen te leiden. Maar in de praktijk namen de leden ook deel aan het verzet in welke vorm dan ook.

Een vaste vorm van verzet bestond uit de hulp aan onderduikers. Het opsporen en laten onderduiken van piloten van neergestorte vliegtuigen of gliders hoorde erbij. LO. Op Schouwen en Duiveland was dit belangrijk onderdeel van het verzet.

Een levensgevaarlijke vorm was het werk van de illegale pers. Op het eiland het blaadje van Menke van der Beek "Vrije Stemmen" en de illegale krant Trouw.

Belangrijk was ook het verzamelen van gegevens over de vijandelijke bewapening, mitrailleurnesten, mijnenvelden: kortom spionage-activiteiten.

Een heel bijzondere vorm is de geheime telefoonverbinding met de geallieerden van Hendrik Minkema. Zie hoofdstuk e. Minkema gaf geregeld door aan de geallieerden als er in een haven Duitse oorlogsschepen lagen. Die werden dan gebombardeerd.

Ook het verzamelen en stelen van wapens kan genoemd worden. De gebroeders Jonker, Joost en Leen, hebben hierin hun aandeel geleverd. Hun bijdrage bestond ook uit het verzamelen en transporteren en verbergen van door de geallieerden afgeworpen wapens.

Het gebruik van een geheime zender, waarbij Jan Verhoeff betrokken was, maakte ook deel uit van het verzet.

Net als het vervoer van Joden naar een onderduikadres hier in Nederland, maar ook in België. Christiaan Wisse vermeldt dit.

TWEE ARTIKELEN UIT TROUW, EEN JAAR NA 10 DECEMBER 1944

Maandag 10 december 1945

Woensdag 12 december 1945

Het landelijke dagblad Trouw bracht twee dagen na elkaar een artikel over de Tien van Renesse. Het was een jaar nadat ze waren opgehangen in Renesse. Ze worden beschreven als helden. U kunt het zelf lezen.

Over de plaats van Trouw in het Zeeuwse verzet bestaat een publikatie van J.P. van Alten: Een ophitsend geschrift in Zeeland.

(Over de rol van Jan Verhoeff als verzetsstrijder en over het boek van J.F van Alten: Een ophitsend geschrift in Zeeland kunt u meer lezen in mijn boek: Jan Verhoeff, Zeeuws schilder en verzetsstrijder. Eén van de Tien van Renesse. Te bestellen bij het Brouws Museum via een email naar: info@brouwsmuseum.nl of bel 0111 691342. Prijs 19,50 euro, verzendkosten inbegrepen)