VOORAF






JAN VERHOEFF

Zeeuws schilder en verzetsstrijder

Eén van de Tien van Renesse




Op 1 september 2023 is mijn boek verschenen met bovenstaande titel over de Brouwse kunstschilder en verzetsstrijder Jan Verhoeff.

Na jaren gewerkt te hebben aan de website over Jan Verhoeff vond ik het nu tijd worden voor een afrondende levensschets op papier. Het boek bevat nieuwe en verrassende feiten die bij het schrijven boven water kwamen, onder andere via heel wat brieven uit het familie-archief.

Het boek heeft ook een heel andere structuur dan de website. Die is opgebouwd in de volgorde waarin mijn studie nieuw materiaal opleverde. Dus in zekere zin lineair. Mijn boek is anders opgebouwd: rond de personen die belangrijk zijn geweest in zijn leven, vooral in zijn verzetsleven als één van de Tien van Renesse. Deze structuur gaf mij bij het schrijven houvast en voldoening, omdat het een meer consistent verhaal opleverde dan de website.

Misschien denkt u: ik heb genoeg aan de website. Laat me daarop antwoorden: Dit boek bevat inderdaad veel wat ook op de website te vinden is. Maar ook veel ander materiaal, op een andere manier geordend. Laat u verrassen. Ik beschouw mijn boek als mijn geestelijk testament en als een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van Jan Verhoeff en van de Tien van Renesse.

Het boek is voor 19,50 te koop (inclusief verzendkosten) bij de uitgever: Het Brouws Museum. U hoeft alleen maar een email te sturen met uw adresgegevens aan: info@brouwsmuseum.nl of bellen naar 0111 691342.



HIERONDER BEGINT DE WEBSITE



'EEN VASTE BURCHT IS ONZE GOD'


HARTELIJK WELKOM


op de website over

VERZETSSTRIJDER JAN VERHOEFF

uit Brouwershaven

en over zijn makkers

'DE TIEN VAN RENESSE'






Dit is Jan Andreas Verhoeff.
Ten voeten uit.
Roepnaam Jan.
Op deze foto uit 1940 staat hij als soldaat.

Op 10 december 1944 werd hij in Renesse opgehangen.

Met zijn kameraden zong hij in een bunker vlak voor hun executie:

EEN VASTE BURCHT IS ONZE GOD

Dit Godsvertrouwen was kenmerkend voor hen, ook voor Jan Verhoeff.

Ds. Voorneveld die hen in hun laatste ogenblikken bijstond schrijft:

"U kunt hen het beste eren door deze houding: hun geloof navolgen
dat nog steeds tot machtige bovenaardse dingen in staat stelt.
Immers: nooit kan 't geloof teveel verwachten.
En waarom niet?
Omdat het zich heeft vastgegrepen aan God.
Die een vaste burcht is, een toevlucht voor de zijnen.
Dan is het levenseinde niet tevergeefs geweest, nadat zij gestorven zijn."



BEZOEK AAN HENDRIK VERHOEFF

De maandag na de ophanging waarbij de vader van Jan, Hendrik Verhoeff uit Brouwershaven aanwezig moest zijn, werd hij bezocht door ds. Voorneveld. Deze had een boodschap van Jan.

Ds. Voorneveld schrijft daarover:

"De volgende dag ging ik andere familieleden opzoeken. Ik kwam in een gezin waarvan de vader de vorige dag gedwongen was, om naar zijn eigen zoon te kijken die opgehangen was. Wat het voor hem geweest moet zijn om zó zijn jongen te zien, geen buitenstaander die dit ooit zal beseffen. Men moet toch wel alle menselijkheid verloren hebben om dat van een vader te eisen. Maar waren het nog wel mensen? Had de duivel hen niet volkomen in zijn macht? Als een gebroken man was hij naar huis gegaan, terwijl anderen hem moesten ondersteunen.

En nu zat ik vóór hem. Nog was hij als versuft van de zware slag die hem was toegebracht. Ik moest hem en zijn gezin uitvoerig vertellen, wat zijn jongen mij had meegedeeld. En toen kon ik zeggen, dat hij mij de opdracht had gegeven: "Wilt U mijn ouders en mijn zusters zeggen, dat ik mijn zonden verzoend weet in het bloed van Christus?"

Toen greep er iets plaats, dat een onuitwisbare indruk op mij gemaakt heeft. Deze man, nog bedolven onder zijn smart, stond op, het was of zijn figuur iets profetisch kreeg en met krachtige stem sprak hij het uit: "Dominee, dan hebben we alle reden om God te danken!" Is ook dit niet alleen mogelijk geweest door de kracht van het geloof? Geen woord van haat of van wraak werd gehoord, hoewel zij ook hun huis waren uitgedreven, maar alleen dank aan God, omdat Deze hun jongen in Zijn heerlijkheid had opgenomen. Veel heb ik hier niet meer aan toe te voegen."



FAMILIE

Jan is familie van mijn in 2001 overleden vrouw Marjoke. Ik zal dit nog even preciseren: Marjoke is genoemd naar haar oma Maria Johanna Verhoeff. Dat was een zus van Hendrik Verhoeff.Haar moeder en Jan waren dus neef en nicht. Marjoke was een achternicht van Jan. Hij en zijn drie zussen werden altijd aangeduid met oom en tante. In de familie werd altijd op gedempte toon met een ernstige gezicht over Jan gesproken. Het vreselijke drama komt daarbij steeds weer in de herinnering.

Was hij gestorven door de kogel, dan was dat een eredood geweest. Nu werd hij met negen anderen door de Duitsers opgehangen. En hun lichamen moesten 48 uur blijven hangen. Ze werden ongekist in een massagraf gelegd. Voor de naaste familie was dit bijna niet te dragen. Het is in hun verdere leven geen dag uit hun hoofd geweest. Onvoorstelbaar was de impact!


HOE KWAM IK ERTOE DEZE WEBSITE TE MAKEN?

Natuurlijk omdat Jan tot onze familie behoort. Maar er is ook een directe aanleiding. In maart 2011 was ik voor een voorjaarsvakantie in Zeeland. Ik was daar met Ans, met wie ik in 2008 hertrouwd ben. Met haar bezocht ik Tonny van der Wekken-van der Bijl uit Brouwershaven.
Tonny heeft zich jarenlang ingezet voor de drie zussen van Jan Verhoeff: Pie, Nel en Anna. Ik ontmoette haar ook als ze mijn schoonmoeder in Rotterdam bezocht. Ik had haar als Brouwershavense en als betrokkene bij de familie Verhoeff gevraagd of ze eens wilde nagaan of er documenten over Jan Verhoeff bestaan. Ze is zelf ook familie van één van de verzetsstrijders, via haar oom Iman Marinus van der Bijl uit Zonnemaire.

Tonny overhandigde me tijdens ons bezoek op 13 maart 2011 een verslag van ds. Voorneveld uit Haamstede. Deze mocht de ter dood veroordeelden een kwartier geestelijk bijstaan. Dat aangrijpende verslag deed me besluiten een website over Jan Verhoeff te maken.

Jammer genoeg kan ik niet meer de naaste familieleden van Jan Verhoeff raadplegen. Over zijn rol in het verzet wist ik, toen ik eraan begon veel minder details dan van Johannes ter Horst.




Op de begrafenis van Jans jongste zus Anna
ontving ik deze foto van Jan.
Hij is hier jonger dan op zijn officiële foto (zie volgende hoofdstuk).
Ik ben blij met deze gave foto.
Je ziet hier een gevoelige jongeman.



DE ROL VAN JAN VERHOEFF IN HET VERZET

Jan was betrokken bij de LO, de landelijke hulp aan onderduikers, waarvan Frits de Zwerver de geestelijke vader was. En dat was niet zijn enige activiteit in het verzet. Hij was ook koerier van de commandant van het verzet op het eiland ir. Herman Swaters, hij was betrokken bij spionnage op de Grevelingen, hij was betrokken bij de geheime zender op het eiland, hij was verspreider van het illegale blaadje Vrije Stemmen en van het illegale Trouw. Zijn verzetsnaam was Jan van Schouwen. Het feit dat hij in aanmerking kwam om 's nachts uit te wijken naar bevrijd gebied, zegt genoeg over zijn rol in het verzet.

Ik heb onderzoek gedaan naar beschikbaar materiaal uit het familie-archief: verder uit boeken over het verzet in Zeeland en krantenartikelen over de gebeurtenis.

Uit de overvloed aan artikelen heb ik een keus gemaakt, zodat de lezer een goed overzicht kan krijgen van de gebeurtenissen. In de Inleidingen bij de verschillende hoofdstukken heb ik mijn keuzes verantwoord.

U komt op deze website nogal wat herhaling tegen. Daaraan kon ik niet ontkomen. Ik wilde dat ook niet. Elke getuige heeft weer net een andere kijk op de gebeurtenissen. Samen geven al die getuigenissen een compleet beeld, hoop ik. Het resultaat van mijn zoektocht en keuzes kunt u lezen in de verschillende hoofdstukken van deze website.

De website heeft een lineaire opzet: elke keer dat ik iets nieuws opdiepte, maakte ik een nieuw hoofdstuk. Zo groeide de website. Op een gegeven moment was de linkerkant vol. Toen opende ik de rechterkant. Dus hoofdstuk 2 is van vroegere datum dan hoofdstuk S.


TIEN VAN RENESSE VOOR HET EERST ALLEN OP ÉÉN FOTO



De Tien van Renesse op één foto.


Er circuleerde een foto met 9 portretten. Bij Adriaan Martijn Padmos stond de tekst: foto ontbreekt. Ik heb me daarover verbaasd en me de vraag gesteld: zou er geen foto bestaan van Adriaan Martijn Padmos? Een paar telefoontjes en mailtjes zetten me op het goede spoor. Het resultaat ziet u hierboven. Over de volgorde is ook nagedacht: "De graven geven de namen van links naar rechts. Ook op het monument staan de bovenste vijf personen links en de onderste rechts. Dit is de motivatie van de volgorde." Aldus Egbert van Toledo uit Renesse. Ik ben Egbert dankbaar voor zijn bijdrage om de tekortkoming van het ontbreken van de foto van Adriaan Martijn Padmos recht te zetten. En ik ben dankbaar deze foto voor het eerst publiek te mogen maken. Ik heb er een apart hoofdstuk over geschreven.




NAAM VAN DEZE WEBSITE

Ik heb deze website genoemd naar de beginregel van het Lutherlied.

Daarin komt de diepste drijfveer boven van de vermoorde verzetsstrijders.

Elke regel is in dit verband veelzeggend en indrukwekkend.

In de bunker op Slot Haamstede zongen ze hand in hand:

Een vaste burcht is onze God,
een toevlucht voor de Zijnen!
Al drukt het leed, al dreigt het lot,
Hij doet zijn hulp verschijnen!
De vijand rukt vast aan
met opgestoken vaan;
hij draagt zijn rusting nog
van gruwel en bedrog,
maar zal als kaf verdwijnen!





AANDACHT VOOR DE TIEN VAN RENESSE OP DE NEDERLANDSE EN DUITSE WIKIPEDIA

Op de Nederlandse versie van Wikipedia heb ik alle tien verzetstrijders van de Tien van Renesse apart besproken. Ook heb ik een hoofdstuk over de Tien van Renesse als groep toegevoegd.U kunt mijn bijdrage lezen op de Tien van Renesse. Daarop kunt u klikken op de afzonderlijk namen.

Ik vind het van belang dat duitstaligen kennis kunnen nemen van de geschiedenis van de Tien van Renesse. Daarom heb ik een vertaling gemaakt van mijn bijdrage op de Nederlandse versie van Wikipedia en heb ik die op de Duitse Wikipedia geplaatst. Zie Die Zehn von Renesse.

Ik ben getroffen door de vriendelijke ontvangst en alle hulp en steun die ik nodig had. Werkelijk ongedacht. In één adem heb ik een vertaling van Jan Andreas Verhoeff gemaakt met daarin het ontroerende verhaal van het bezoek van ds. Voorneveld aan de vader van Jan, een dag na zijn executie. Voor de Duitse versie zie Jan Verhoeff in het Duits.


SCHILDERIJEN

Jan had ook artistieke kwaliteiten. Jarenlang hadden we thuis het onderstaande schilderij van Jan. Door me te verdiepen in z'n geschiedenis heeft dit een bijzondere waarde gekregen. In hoofdstuk 15 treft u meer doeken van hem aan.

In het najaar van 2019 was in het Brouws Museum een tentoonstelling te bezichtigen met schilderijen van Jan Verhoeff. Zie ook het nieuwe hoofdstuk 15a met de beschouwing van Maarten van Beveren + de door hem genoemde schilderijen.



Dit is een hoogaars,
vooral gebruikt voor de oester- en mosselvangst
in de Zeeuwse wateren.
Op het schilderij van Jan staat een Muraltmuurtje.
Zo'n muurtje stond langs het havenkanaal van Brouwershaven.




UITLEIDING

Alles nog eens overziende, valt het me op dat deze website over Jan Verhoeff en over de Tien van Renesse ook een persoonlijk verhaal is geworden.
Via de Inleidingen bij de hoofdstukken heb ik geprobeerd er een hecht geheel van te maken.
In de rechtermarge vindt u de belangrijkste documenten die betrekking hebben op de geschiedenis van de Tien van Renesse.
Ook die heb ik alle voorzien van een inleiding, soms een uitleiding.
Ik vind zelf die inleidingen wezenlijk voor een goed verband tussen de veelheid aan materiaal.

In de linkermarge heb ik een bijzonder artikel toegevoegd als hoofdstuk 16:"Schouwen-Duiveland herfst 1944 revisited".
Het is geschreven door Huib Vriesendorp met drie co-auteurs Hugo Röling, Maddy Verseput-Stevense en Hans Verseput.
Het artikel is een verrijking voor mijn site.


Ik dacht dat deze site bijna klaar was. Maar ik had buiten die anonieme Duitse toerist gerekend, die aan het informatiebord op de plaats van ophanging de volgende tekst hechtte: "Wir bitten um Vergebung. Verzeihen Sie um Gottes Willen. Damit die Toten und die Lebenden Frieden finden und Wunden heilen können." Daan Lazonder las deze ontroerende tekst met tranen in de ogen. Daan is de enige zoon van de opgehangen Cornelis Lazonder.
Mijn oud collega-vriend Jaap Schaeffer, die al jaren in Duitsland woont, schreef op mijn verzoek een verhandeling over Schuld en Boete in Duitsland van na 1945. Je vindt het in hoofdstuk 18.

Jaap heeft ook voor een Duitse vertaling gezorgd: Schuld und Buße, Deutschland und seine Vergangenheit durch Jacob Schaeffer.
Het lijkt me geschikt om te delen met Duitse familie of vrienden.


Zo krijgt deze site een boeiend vervolg. Het houdt maar niet op. Geschiedenis is een gesprek zonder einde. Ook de geschiedenis van de Tien van Renesse.


Als auteur van dit digitale boek had ik nog één wens: een hoofdstuk toevoegen over Cornelis Lazonder. En dan niet een herhaling van wat we als geïnteresseerden in de Tien van Renesse al wisten, maar het beschrijven van een paar facetten, die voor het kennen van Cornelis Lazonder van belang zijn: wie was hij (zijn jeugd, opvoeding en scholing), de rol van de gemeentesecretaris in oorlogstijd, oordeel over Lazonder door tijdgenoten en nog een paar aspecten.
Het resultaat vind je in hoofdstuk t. Over Cornelis Lazonder in de rechtermarge.

Hierna volgden nog hoofdstukken over Herman de Leeuw, Iman van der Bijl en Anna Hage, resp u, v en w. Ik wens de lezer sterkte om de aangrijpende verhaal van Jan Verhoeff en van de Tien van Renesse tot zich te nemen.


------

Verrassingen mag je nooit uitsluiten: op 21 mei 2015 ontving ik het volgende mailtje:

Beste Gert,

Ademloos heb ik zitten lezen op jouw website janverhoeff.nl. Wat een geschiedenis en wat een boel verhalen zeg. Onvoorstelbaar. Het bevestigt nog meer hoe intrigerend het in die tijd moet zijn geweest op Schouwen-Duiveland. Dat gaat al onze voorstelling te buiten.
Het leek mij aardig om jou om de hoogte te stellen van mijn plannen, gezien jouw interesse en directe band met dit boeiende onderwerp. Het komt er in het kort op neer dat ik bezig ben in de research-fase voor het maken van film over De Tien van Renesse. In eerste instantie een documentaire film. enz


Ondertekend door Tjeerd Muller, documentairemaker uit Utrecht. Ruim een jaar later is zijn film klaar. Op 14 september vindt de première plaats in Vlissingen.

Mij stemt deze documentaire dankbaar. De wekelijkse contacten met Tjeerd zetten mij ook op nieuwe sporen.

Op 10 december 2016 werd in het Dorpshuis van Renesse de dvd de "Tien van Renesse" door Tjeerd Muller aangeboden aan burgemeester Gerard Rabelink. Hij zag de film voor de derde keer. Hij vond het nu het meest indrukwekkend, omdat de film in Renesse werd vertoond, waar zich de hele geschiedenis heeft afgespeeld en waar elk jaar de herdenking plaats vindt.









Op de dvd staan verscheidene clips. Op een aantal ervan geef ik informatie over de geschiedenis van de Tien van Renesse.

Waarom kwamen de geallieerden de Tien van Renesse ophalen?


De vorm van executie en de impact van de ophanging.


Hoe dichtbij was het slagen van de onderneming?


Wat was de betekenis van het geloof in God bij de Tien van Renesse?


De bovenstaande clips staan op de dvd die Tjeerd Muller heeft gemaakt.

Voor contact met Tjeerd kunt u terecht op de Facebookpagina van tienvanrenesse.

Wilt u Tjeerd een email sturen,
adresseer dan aan: tjeerd muller


(Over het leven van Jan Verhoeff, over zijn vroege gevangenschap, over zijn rol in het verzet en over zijn schilderijen kunt u meer lezen in mijn boek: Jan Verhoeff, Zeeuws schilder en verzetsstrijder. Eén van de Tien van Renesse)




Gert Slings
Beukenhof 258
8212 EE Lelystad
gslings@solcon.nl

--------------------------------------------------